Οκτώ πράγματα που πρέπει να θυμάστε για την ανάπτυξη του παιδιού

Βασιζόμενη σε μια καλά εδραιωμένη βάση γνώσεων, που αναπτύσσεται πάνω από μισό αιώνα, οι πρόσφατες εξελίξεις στην επιστήμη της ανάπτυξης της πρώιμης παιδικής ηλικίας και η υποκείμενη βιολογία της παρέχουν μια βαθύτερη κατανόηση, η οποία μπορεί να ενημερώσει και να βελτιώσει την υπάρχουσα πολιτική και πρακτική, καθώς και να βοηθήσουν στη δημιουργία νέων τρόπων σκέψης για λύσεις. Σε αυτή τη σημαντική λίστα, που εμφανίζεται στην έκθεση “Από τις βέλτιστες πρακτικές έως την επιρροή των καινοτομιών”, το Κέντρο για το Αναπτυσσόμενο Παιδί ξεκαθαρίζει το τοπίο για ορισμένες πτυχές της πρώιμης ανάπτυξης παιδιών.

1. Τα βρέφη και τα μικρά παιδιά επηρεάζονται κι αυτά από τις στρεσσογόνες καταστάσεις που μπορεί να απειλούν την οικογένεια. Αυτές οι ανεπιθύμητες εμπειρίες από την εμβρυική και την πρώιμη παιδική ηλικία μπορεί να οδηγήσουν σε βιολογικές αλλαγές και να επηρεάσουν πολλά συστήματα οργάνων και να αυξήσουν τον κίνδυνο όχι μόνο για βλάβες στην ικανότητα της μάθησης αλλά και για κακή ψυχική και σωματική υγεία.
2. Η ανάπτυξη είναι μια εξαιρετικά διαδραστική διαδικασία και η εξέλιξη στη ζωή δεν καθορίζεται αποκλειστικά από τα γονίδια. Το περιβάλλον στο οποίο αναπτύσσεται πριν και αμέσως μετά τη γέννηση παρέχει δυνατές εμπειρίες που τροποποιούν χημικά ορισμένα γονίδια με τρόπους που καθορίζουν στη συνέχεια πόσα και πότε εκφράζονται. Έτσι, ενώ οι γενετικοί παράγοντες ασκούν ισχυρές επιρροές στην ανθρώπινη ανάπτυξη, περιβαλλοντικοί παράγοντες έχουν τη δυνατότητα να αλλάξουν την οικογενειακή κληρονομιά. Για παράδειγμα, τα παιδιά γεννιούνται με την ικανότητα να μάθουν να ελέγχουν τις παρορμήσεις, να εστιάζουν την προσοχή τους και να διατηρούν τις πληροφορίες στη μνήμη αλλά οι εμπειρίες τους ήδη από το πρώτο έτος της ζωής τους βάζει ένα θεμέλιο για το πόσο καλά αυτές και άλλες δεξιότητες επιτελικών λειτουργιών αναπτύσσονται.
3. Ενώ η προσκόλληση στους γονείς τους είναι πρωταρχική, τα μικρά παιδιά μπορούν επίσης να ωφεληθούν σημαντικά από τις σχέσεις με τους άλλους φροντιστές τόσο εντός όσο και εκτός της οικογένειας. Οι στενές σχέσεις με άλλους αξιόπιστους ενήλικες δεν παρεμβαίνουν με τη δύναμη της πρωταρχικής σχέσης ενός μικρού παιδιού με τους γονείς του. Στην πραγματικότητα, οι πολλοί φροντιστές μπορούν να προωθήσουν την κοινωνική και συναισθηματική ανάπτυξη των μικρών παιδιών. Έτσι, συχνές διαταραχές στη φροντίδα και πολλές αλλαγές φροντιστών και μη ποιοτικές αλληλεπιδράσεις στο πρόγραμμα των παιδιών μικρής ηλικίας μπορούν να υπονομεύσουν την ικανότητα των παιδιών να δημιουργήσουν ασφαλείς προσδοκίες σχετικά με το αν και πως θα καλυφθούν οι ανάγκες τους.
4. Ένα μεγάλο μέρος της αρχιτεκτονικής του εγκεφάλου διαμορφώνεται κατά τα τρία πρώτα χρόνια μετά τη γέννηση αλλά η ευκαιρία για ανάπτυξη δεν τελειώνει στα τρίτα γενέθλια του παιδιού. Ίσα ίσα! Βασικές πτυχές της λειτουργίας του εγκεφάλου, όπως η ικανότητα να βλέπεις και να ακούς αποτελεσματικά, εξαρτώνται σημαντικά από πολύ πρώιμες εμπειρίες, όπως και μερικές πτυχές της συναισθηματικής ανάπτυξης. Και ενώ οι περιοχές του εγκεφάλου που είναι αφιερωμένες στις ανώτερες λειτουργίες – που περιλαμβάνουν τις περισσότερες κοινωνικές, συναισθηματικές και γνωστικές ικανότητες, συμπεριλαμβανομένων πολλών πτυχών των επιτελικών λειτουργιών – επηρεάζονται επίσης δυναμικά από πρώιμες επιρροές, συνεχίζουν να αναπτύσσονται καλά στην εφηβεία και στην πρώιμη ενηλικίωση. Έτσι, αν και η βασική αρχή ότι «νωρίτερα είναι καλύτερα από αργότερα» ισχύει γενικά, η ευκαιρία ανάπτυξης για τους περισσότερους τομείς παραμένει ανοιχτή πολύ πέρα από την ηλικία των τριών ετών, και παραμένουμε ικανοί να μάθουμε τους τρόπους να «επεξεργαστούμε» τις προηγούμενες επιδράσεις κατά την ενήλικη ζωή μας.
5. Η σοβαρή παραμέληση φαίνεται να είναι τουλάχιστον τόσο μεγάλη απειλή για την υγεία και την ανάπτυξη όσο και η σωματική κακοποίηση, ίσως κι ακόμα μεγαλύτερη. Σε σύγκριση με παιδιά που έχουν πέσει θύματα εμφανούς σωματικής κακομεταχείρισης, μικρά παιδιά που βίωσαν παρατεταμένες περιόδους παραμέλησης παρουσιάζουν πιο σοβαρές γνωστικές διαταραχές, προβλήματα προσοχής, γλωσσικά ελλείμματα, ακαδημαϊκές δυσκολίες, απόσυρση και προβλήματα στην αλληλεπίδραση με τους συνομηλίκους τους καθώς μεγαλώνουν. Αυτό υποδηλώνει ότι η παρατεταμένη διακοπή της αλληλεπίδρασης που ανταποκρίνεται άμεσα στις ανάγκες τους παιδιού στις πρώτες του σχέσεις μπορεί να είναι πιο επιζήμια για την αναπτυσσόμενη αρχιτεκτονική του εγκεφάλου απ’ ότι το φυσικό τραύμα αλλά συχνά λαμβάνει λιγότερη προσοχή.
6. Τα μικρά παιδιά που έχουν εκτεθεί σε αντιξοότητες η βία δεν αναπτύσσουν πάντα διαταραχές που σχετίζονται με το άγχος ή δεν γίνονται πάντα βίαιοι ενήλικες. Παρόλο που τα παιδιά που έχουν αυτές τις εμπειρίες σαφώς διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο για δυσμενείς επιπτώσεις στην ανάπτυξη του εγκεφάλου και αργότερα για προβλήματα με την επιθετικότητα, δεν είναι καταδικασμένα να έχουν μια κακή έκβαση στη ζωή τους. Πράγματι μπορούν να βοηθηθούν ουσιαστικά αν καθιερωθούν αξιόπιστες σχέσεις με υποστηρικτικούς φροντιστές όσο το δυνατόν συντομότερα και παρασχεθεί η κατάλληλη θεραπεία ανάλογα με τις ανάγκες.
7. Η απομάκρυνση απλά ενός παιδιού από ένα επικίνδυνο περιβάλλον δεν θα αντιστρέψει τις αρνητικές εμπειρίες αυτής της εμπειρίας. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι τα παιδιά που βρίσκονται σε μια κατάσταση που τα βλάπτει πρέπει να απομακρύνονται αμέσως από τις επικίνδυνες καταστάσεις. Παρομοίως, στα παιδιά που βιώνουν σοβαρή παραμέληση πρέπει να παρέχεται φροντίδα το συντομότερο δυνατό. Έτσι, παιδιά που έχουν τραυματιστεί πρέπει να βρίσκονται σε περιβάλλοντα που αποκαθιστούν την αίσθηση της ασφάλειας, του ελέγχου και της προβλεψιμότητας και συνήθως απαιτούν θεραπευτική υποστηρικτική φροντίδα η οποία διευκολύνει την ανάρρωσή τους.
8. Η ανθεκτικότητα απαιτεί σχέσεις, όχι σκληρό ατομικισμό. Η ικανότητα προσαρμογής και ευημερίας παρά τις αντιξοότητες αναπτύσσεται μέσω της αλληλεπίδρασης υποστηρικτικών σχέσεων, βιολογικών συστημάτων και έκφραση γονιδίων. Παρά τη διαδεδομένη αλλά λανθασμένη πεποίθηση ότι οι άνθρωποι πρέπει μόνο να αντλούν κάποια ηρωική δύναμη του χαρακτήρα, η επιστήμη τώρα μας λέει ότι είναι η αξιόπιστη παρουσία τουλάχιστον μιας υποστηρικτικής σχέσης και οι πολλαπλές ευκαιρίες ανάπτυξης αποτελεσματικών δεξιοτήτων αντιμετώπισης που αποτελούν τα βασικά δομικά στοιχεία για την ενίσχυση της ικανότητας να τα καταφέρνει κανείς σε αντίξοες συνθήκες.

Πηγή: Center on the Developing Child at Harvard University (2016). 8 Things to Remember about Child Development. Retrieved from www.developingchild.harvard.edu.